چالش‌های امنیتی بانکداری باز در ایران و راهکارهای مقابله

بانکداری باز (Open Banking) سیستمی نوین در صنعت مالی است که به مشتریان امکان می‌دهد اطلاعات مالی خود را از طریق رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی (API) به‌طور ایمن با سایر موسسات مالی به اشتراک بگذارند. این مفهوم به بانک‌ها و شرکت‌های فناوری مالی (فین‌تک) اجازه می‌دهد خدمات و محصولات نوآورانه‌تری ارائه دهند و در نتیجه انتخاب مشتریان از خدمات مالی گسترش یابد. پذیرش بانکداری باز از سال ۲۰۱۸ به سرعت رشد کرده و طبق گزارش‌ها، بیش از پنج میلیون کاربر فعال در جهان دارد. این رویکرد باعث افزایش رقابت در بازار مالی، تسهیل پرداخت‌های آنلاین و توسعه ابزارهای هوشمند مدیریت مالی شده است.

چالش‌های امنیتی بانکداری باز در ایران

احراز هویت و دسترسی غیرمجاز

یکی از مهم‌ترین چالش‌های امنیتی در بانکداری باز، اطمینان از احراز هویت صحیح کاربران است. در این مدل بانکی که دسترسی وسیعی به داده‌های مالی می‌دهد، استفاده از روش‌های احراز هویت ضعیف می‌تواند منجر به ورود غیرمجاز هکرها به حساب‌های بانکی شود. به عنوان مثال، بدون استفاده از سازوکارهای قوی مانند رمز یک‌بارمصرف یا تشخیص چندمرحله‌ای، اطلاعات حساب فرد ممکن است در معرض دسترسی غیرمجاز قرار گیرد. هر گونه ضعف در روند تأیید هویت، راه نفوذ به منابع مالی شخص را هموار می‌کند.

بیشتر بخوانید:بانکداری باز (open banking) چیست؟و چه خدماتی ارائه می‌دهد؟

حملات مختلفی می‌توانند از این نقطه‌ضعف سوءاستفاده کنند. برای نمونه، حملات بروت‌فورس و فیشینگ با هدف شکستن پروتکل‌های احراز هویت گزارش شده است. در صورتی که یک هکر بتواند فرآیند احراز هویت را دور بزند، می‌تواند تراکنش‌های تقلبی انجام دهد یا اطلاعات حساس مشتری را استخراج کند. چنین دسترسی‌های غیرمجاز می‌تواند علاوه بر خسارات مالی مستقیم به یک بانک، اعتبار آن را نزد مشتریان نیز به‌شدت خدشه‌دار کند. به همین دلیل، امنیت زیرساخت هویتی و جلوگیری از دسترسی غیرمجاز اهمیت بالایی دارد.

برای مقابله با این چالش، بانک‌ها و ارائه‌دهندگان فین‌تک باید از سامانه‌های احراز هویت پیشرفته استفاده کنند. به‌کارگیری استانداردهای شناخته‌شده مانند OAuth 2.0 و OpenID Connect برای مدیریت احراز هویت و مجوزها، همراه با رمزنگاری ارتباطات (مانند پروتکل TLS)، یکی از راهکارهای مؤثر است.

علاوه بر این، استفاده از احراز هویت چندمرحله‌ای (مثلاً ارسال رمز یکبارمصرف به تلفن همراه) و پیاده‌سازی سازوکارهای نظارتی مانند کنترل دقیق دسترسی‌ها و ثبت لاگ فعالیت‌ها، به افزایش امنیت کمک می‌کند. با ترکیب این تدابیر، ریسک دسترسی غیرمجاز به حساب‌های بانکی در بانکداری باز به میزان قابل‌توجهی کاهش خواهد یافت.

نشت داده‌های حساس

بانکداری باز مستلزم اشتراک‌گذاری حجم زیادی از داده‌های شخصی و مالی مشتریان بین بانک‌ها و فین‌تک‌هاست. این تعامل گسترده، ریسک نشت داده‌های حساس را افزایش می‌دهد. به‌ویژه، افزایش تعداد نهادها و واسطه‌های درگیر در فرآیند اشتراک داده می‌تواند احتمال رخ دادن نشت اطلاعات مالی را بیشتر کند. هرگونه نقص در زیرساخت فنی، رخنه امنیتی یا خطای انسانی ممکن است منجر به افشای اطلاعات محرمانه مشتریان شود.

پیامدهای نشت داده‌های حساس می‌تواند بسیار گسترده باشد. علاوه بر از دست رفتن داده‌ها، اعتماد کاربران به سامانه بانکی به‌شدت آسیب می‌بیند. مسائلی مانند نشت اطلاعات و اختلال در خدمات بانکی، آسیب‌های قابل‌توجهی به اعتبار یک بانک وارد می‌کنند. در نهایت، در موارد شدید ممکن است بانک مجبور به پاسخگویی در محاکم قضایی شود یا جریمه‌های قانونی مرتبط با نقض حریم خصوصی را متحمل گردد. از این رو حفاظت از داده‌ها در بانکداری باز ضروری است.

برای کاهش خطر نشت داده‌ها، باید از رمزگذاری قوی در سطح انتقال و ذخیره داده‌ها استفاده کرد. مثلاً تمامی تبادلات مالی میان بانک و فین‌تک‌ها باید با پروتکل‌های امن مانند TLS رمزنگاری شوند تا در حین انتقال اطلاعات در برابر شنود و سرقت محافظت شوند. علاوه بر آن، اعمال سیاست‌های کنترل دسترسی حداقلی و تفکیک‌شده (مثلاً دادن مجوزهای محدود به فین‌تک‌ها بر اساس کمترین دسترسی لازم) و نظارت مستمر بر ترافیک ورودی و خروجی داده‌ها می‌تواند از نشت ناخواسته اطلاعات جلوگیری کند. با ترکیب رمزنگاری قدرتمند و نظارت دقیق، می‌توان اطمینان حاصل کرد که حتی در صورت نفوذ، داده‌های حساس مشتریان ایمن باقی بمانند.

عدم انطباق با مقررات

وضعیت قوانین و مقررات بانکداری باز در ایران هنوز روشن نیست و این خود یک چالش امنیتی-حقوقی مهم است. تاکنون دستورالعمل جامعی از سوی بانک مرکزی درباره بانکداری باز منتشر نشده است و بانک‌ها در مواجهه با استانداردهای داخلی دچار سردرگمی هستند. این فقدان چارچوب قانونی مشخص می‌تواند به عدم قطعیت در وظایف و مسئولیت‌های ذینفعان منجر شود و فعالیت در این حوزه را پرریسک جلوه دهد.

نبود اطمینان حقوقی باعث شده بانک‌ها نگران پیامدهای قانونی استفاده از بانکداری باز باشند. به‌عنوان نمونه، با توجه به مقررات سخت‌گیر حفاظت از داده‌های شخصی در برخی کشورها (مانند GDPR اروپا)، بانک‌ها نگران تبعات نقض احتمالی قوانین حریم خصوصی در بستر بانکداری باز هستند. وجود این نگرانی‌ها، هم توسعه فناوری را کند می‌کند و هم ممکن است بانک‌ها را از پذیرش کامل این فناوری بازدارد. به بیان دیگر، تا وقتی حقوق مشتریان و محدوده اختیارات بازیگران بازار مشخص نباشد، پذیرش بانکداری باز به‌طور کامل صورت نخواهد پذیرفت.

برای رفع این چالش، تدوین و ابلاغ فوری مقررات بومی بانکداری باز ضروری است. نیاز است که نهادهای نظارتی دستورالعمل‌های دقیق و قابل فهم در زمینه امنیت داده‌ها، حریم خصوصی مشتریان و نحوه همکاری بانک‌ها با فین‌تک‌ها ارائه دهند. تدوین سریع این چارچوب‌ها، زمینه را برای فعالیت ایمن و مطمئن در اکوسیستم بانکداری باز فراهم خواهد کرد.

آسیب‌پذیری‌های API

بانکداری باز تا حد زیادی بر مبنای ارتباطات API بنا شده است. متأسفانه، APIها در خود ضعف‌هایی دارند که می‌تواند مورد سوءاستفاده مهاجمان قرار گیرد. سیستم‌های امنیتی سنتی مانند فایروال‌های برنامه‌های وب (WAF) و دروازه‌های API اغلب در برابر حملات پیشرفته به API ناکارآمد هستند. علاوه بر این، سازوکارهایی نظیر توکن‌های اعتبارسنجی طولانی‌مدت (مثلاً توکن‌های «رفرش» نامحدود) یا وجود APIهای مخفی و غیرمستند (Shadow APIs)، می‌تواند راه را برای شناسایی و سوءاستفاده از ضعف‌های نرم‌افزاری هموار کند.

میزان تهدید این ضعف‌ها بسیار بالاست. برای مثال، گزارش‌ها نشان می‌دهد در بازه‌ی ۱۲ ماه، حملات به APIها با افزایش چشمگیر ۶۸۱ درصدی همراه بوده است. این حجم وسیع حملات عمدتاً به داده‌های حساس بانکی و تراکنش‌ها حمله می‌کند و در صورت موفقیت می‌تواند منجر به دسترسی غیرمجاز به حساب‌ها، اختلال در خدمات پرداخت و لو رفتن اطلاعات کاربران شود. بنابراین، مقوله‌ی امنیت APIها یکی از مباحث حیاتی در بانکداری باز به شمار می‌آید.

برای کاهش این آسیب‌پذیری‌ها، به‌کارگیری چارچوب‌ها و شیوه‌های مدرن امنیت API ضروری است. مثلاً استفاده از استانداردهای OAuth 2.0 و OpenID Connect برای احراز هویت و صدور مجوز در APIها پیشنهاد می‌شود. همچنین، انجام تست‌های نفوذ دوره‌ای روی APIهای بانکداری باز و اعمال روش‌هایی مانند محدودسازی نرخ درخواست (Rate limiting) می‌تواند حملات خودکار را مهار کند.

بهره‌گیری از تکنولوژی‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشین برای تشخیص رفتارهای غیرمعمول ترافیک نیز به تقویت لایه‌های دفاعی کمک می‌کند. با اجرای این تدابیر، می‌توان مطمئن بود که آسیب‌پذیری‌های ناشی از API به حداقل رسیده و سامانه‌ها در برابر تهدیدات جدید مقاومت بیشتری خواهند داشت.

اعتماد کاربران

اعتماد عمومی یکی از ارکان اصلی موفقیت بانکداری باز است. بر اساس یک تحقیق، حدود ۴۹٪ از مشتریان نسبت به ایمن نگه داشته‌شدن اطلاعات شخصی خود در سیستم‌های بانکداری باز احساس نااطمینانی می‌کنند و بیش از نیمی (۵۱٪) نگران استفاده غیرمجاز از داده‌هایشان هستند. چنین درصد بالایی از بی‌اعتمادی نشان می‌دهد که اگر اعتماد کاربران جلب نشود، بسیاری از قابلیت‌های بانکداری باز بلااستفاده باقی خواهد ماند.

کاهش اعتماد می‌تواند منجر به بی‌میلی مردم به پذیرش خدمات جدید شود. یکی از کارشناسان می‌گوید ترس از دخالت بازیگران ثالث (مانند فین‌تک‌ها) در پردازش اطلاعات بانکی باعث شده بانک‌ها نیز در استفاده از این فناوری جانب احتیاط را رعایت کنند. در واقع، وقتی مشتریان احساس کنند کنترل کافی روی داده‌های خود ندارند یا ممکن است آن اطلاعات در فرآیندهای ناآگاهانه یا سودجویانه استفاده شود، از به‌کارگیری سرویس‌های جدید خودداری می‌کنند.

برای جلب اعتماد کاربران، شفافیت و آموزش اهمیت دارد. بانک‌ها باید به‌طور شفاف به مشتریان خود اطلاع دهند که چه داده‌هایی از آن‌ها جمع‌آوری می‌شود و چگونه استفاده خواهد شد. ارائه پلتفرم‌هایی که امکان بررسی سوابق تراکنش و مشاهده دسترسی‌های اعطا شده را برای مشتری فراهم می‌کنند، می‌تواند حس اطمینان را افزایش دهد.

همچنین، آموزش و آگاهی‌بخشی به مشتریان و کارکنان بانک درباره بهترین روش‌های امنیتی و رفتارهای ایمن بسیار مهم است. در نهایت، اعمال احراز هویت قوی و اخذ رضایت واضح مشتریان برای هرگونه به‌اشتراک‌گذاری داده، به‌تدریج سطح اعتماد را افزایش داده و پذیرش بانکداری باز را تسهیل خواهد کرد.

جمع‌بندی

بانکداری باز با وجود مزایای شگرف خود، مسیر تازه‌ای در نظام بانکی ایران گشوده است. اما این فناوری نوظهور تا زمان پیاده‌سازی کامل نیازمند مقابله مستمر با چالش‌های امنیتی است. همان‌طور که مطرح شد، مسائل احراز هویت، حفاظت از داده‌ها، انطباق قانونی، نقص‌های API و جلب اعتماد عمومی از مهم‌ترین موضوعاتی هستند که باید به آن‌ها توجه شود. در این مسیر، همکاری نزدیک بین بانک‌ها، شرکت‌های فین‌تک و رگولاتورها ضروری است تا همه ذی‌نفعان چارچوب‌های روشنی برای فعالیت امن بیابند.

با تقویت زیرساخت‌های فنی و قانونی و بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین امنیت اطلاعات (مانند هوش مصنوعی در تشخیص تهدید)، می‌توان افق‌های امیدوارکننده‌ای برای آینده بانکداری باز ترسیم کرد. انتظار می‌رود در سال‌های پیش رو، با تدوین مقررات بومی و افزایش استانداردهای فنی، امنیت بانکداری باز در ایران به سطحی برسد که مشوق گسترش خدمات مالی نوآورانه باشد. در نتیجه، بانک‌ها و فعالان فین‌تک می‌توانند با اتکا به اکوسیستمی امن و مورد اطمینان، به‌طور پایدارتری از فرصت‌های بانکداری باز بهره‌برداری کنند.